همـه آنچـه درباره کعبـه، خانـه خـدا بایـد بدانیـم

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، اطلاعاتی مفید و كاربردی درباره نخستین عبادتگاه بشریت در ادامه می آید:

- نام‌های دیگر كعبه: البیت العتیق و البیت الله الحرام از نام‌های دیگر كعبه‌اند.

- چشمه زمزم: بنابر روایت‌ها، هنگامی كه چشمه زمزم زیر پای اسماعیل از دل زمین جوشید، مردم در این منطقه و به سبب آب آن چشمه جمع شدند و شهر مكه را تشكیل دادند و ابراهیم به فرمان خدا ساختمان كعبه را كه در اثر طوفان نوح تخریب شده بود و در آن هنگام اثری از آن نبود، بازسازی كرد.

- در قرآن در مورد كعبه گفته شده است: "اِنَ أَوَل بَیتٍ وُضِعَ لِلنَاسِ لَلَذی بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُداً لٍلعَالَمَینَ" (آل عمران). براساس برخی روایتها، ساختمان كعبه ۱۰ بار بنیان شده است. به این ترتیب: بنیان الملائكه، بنیان آدم، بنیان شیث، بنیان ابراهیم و پسرش اسماعیل، بنیان العمالقه، بنیان جرهم، بنیان مضر، بنیان قریش، بنیان عبدالله ابن زبیر و بنیان حجاج ابن یوسف الثقفی.

ساختمان كنونی كعبه از زمان حجاج بن یوسف ثقفی و بازسازی همان ساختمان در دوران خلافت سلطان مراد چهارم از پادشاهان عثمانی است كه در سال ۱۰۴۰ (قمری) در اثر سیل در مسجد الحرام و تخریب آن، از نو بازسازی شد. این ساختمان استحكام كامل دارد، به طوری كه تاكنون به‌همین شكل پابرجا و استوار مانده است.

- اركان كعبه: به هر یك از چهار گوشه كعبه، ركن گویند و كعبه بر چهار ركن حجرالاسود، عراقی، شامی و یمانی بنا شده است.

- ركن حجرالاسود: سنگ سیاه آسمانی است. هنگام بنای كعبه توسط آدم، این سنگ را فرشتگان از بهشت آوردند و آدم آن را در گوشه‌ای از خانه نصب كرد. پس از بازسازی كعبه توسط قریش، این سنگ به دست محمد قبل از درب كعبه در ركن حجر اسود نصب و محل شروع طواف حجاج شد.

- ركن یمانی: قبل از ركن حجر اسود قرار دارد. در اعتقاد مسلمانان (به ویژه شیعیان) محلی است كه به اذن خدا شكافته شد تا فاطمه از آن داخل كعبه و علی داخل كعبه متولد شود.

هرگاه واژه ركن بدون پسوند به كار رود، مقصود از آن ركنی است كه حجرالاسود در آن است. مسیر طواف، از ركن حجرالاسود آغاز شده، سپس به ركن عراقی می‌رسد و پس از آن به ركن شامی و سپس به ركن یمانی و آنگاه باز به ركن حجرالاسود می‌رسد و همین جا یك شوط پایان می‌یابد. برای مطاف حدی وجود ندارد و تا هر جای مسجد الحرام كه طواف در آن طواف كعبه صدق كند، طواف مجزی است، ولی مستحب است كه اگر اضطرار و ازدحام نباشد در میان كعبه و مقام ابراهیم انجام شود.

- سنگ بنای كعبه: دیوار كعبه بنای كعبه از سنگ‌های سیاه و سختی ساخته شده كه با كنار زدن پرده از روی آن، آشكار است. این سنگ‌ها كه از زمان بنای كعبه از سال ۱۰۴۰ (قمری) تاكنون بر جای مانده، از كوه‌های مكه به ویژه جبل الكعبه (در محله شُبَیكه مكه) و جبل مزدلفه گرفته شده است. سنگ‌ها اندازه‌های گوناگون دارند، به گونه‌ای كه بزرگ‌ترین آنان با طول و عرض و بلندی ۱۹۰، ۵۰ و ۲۸ سانتی‌متر و كوچك‌ترین آنان با طول و عرض ۵۰ و ۴۰سانتی‌متر است. پایه‌های آن از سرب مذاب ساخته شده و بدین ترتیب بنایی نسبتاً استوار است. وروی دیوار آن آثار شكافته‌شدن دیوار كه بنا به اعتقاد شیعیان هنگام وارد شدن فاطمه بنت اسد مادر امام علی (ع) به كعبه بوجود آمده است كه بارها آن را با سرب پر كرده‌اند ولی سرب‌ها باز شده اند.

- درب كعبه: دروازه كعبه در دوران ابراهیم دو درگاه بدون در همسطح زمین برای كعبه گشوده شد. در دوران جوانی محمد، قریش در هنگام بازسازی كعبه برای نخستین بار از درب چوبی در محل فعلی كه بالاتر از زمین قرار دارد، استفاده كرد.

آخرین در كعبه كه از چوب ساج و نقره خالص است و با طلا و جواهرات مزین شده، در سالیان گذشته تعویض شده است.

- حجرالاسود یا سنگ سیاه: از اجزای بسیار مقدس مسجد الحرام است و در ركن اسود كعبه در بلندی یك متر و نیم قرار دارد. این سنگ مقدس، پیش از اسلام و پس از آن همواره مورد توجه بوده‌ و در شمار عناصر اصلی كعبه است.

- ملتزم: قسمتی از دیوار و پایین دیوار كعبه را كه در یك سوی آن حجرالاسود و در سوی دیگرش درب كعبه قرار دارد، "ملتزم" می‌نامند. این محل را از آن روی ملتزم می‌نامند كه مردم در آن قسمت می‌ایستند و به دیوار ملتزم شده، می‌چسبند و دعا می‌خوانند. در روایتی آمده ‌است كه محمد صورت و دست‌های خود را روی این قسمت از دیوار قرار می‌داد. همچنین از محمد نقل شده‌ كه گفت: "ملتزم، محلی است كه دعا در آنجا پذیرفته می‌شود."

- مستجار: محلی در پشت درب كعبه، كمی مانده به ركن یمانی، مقابل ملتزم و در سوی دیگر كعبه، دیوار كنار ركن یمانی را "مستجار" می‌نامند. "جار" به معنای همسایه و " مستجار" به معنای پناه‌بردن به همجوار و به صورت كلی‌تر "پناه بردن" است. این مكان نیز از اماكن پذیرفته‌شدن دعا است. زمانی كه خانه كعبه دو در داشت، در دیگر آن در كنار مستجار بود كه بسته شد.

- شاذروان: همان برآمدگی‌هایی است كه در اطراف كعبه قرار دارد و آن بخشی از كعبه است كه توسط قریش از ساختمان كعبه كاسته شد و اكنون همانند پوشش اطراف خانه را در برگرفته ‌است. شاذروان كنونی از ساخته‌های سلطان مراد چهارم در هنگام ساختمان كعبه در سال ۱۰۴۰ (قمری) است. زمانی كه در بازسازی‌های كعبه، ابعاد خانه قدری كوچك‌تر از بنای ابراهیمی آن شد، برای حفظ ابعاد اصلی، فضای عقب‌نشینی‌شده را با ساخت سكویی كم‌ارتفاع علامت‌گذاری كردند كه "شاذَروان" نامیده شد و چون ملاك در طواف، حدّ اصلی كعبه است، فقها برای حصول شرط خروج طواف‌گزار از كعبه، طواف بر روی شاذروان را صحیح نمی‌دانند.

بنابراین، شاذروان همان سنگ مایلی است كه بخش پایینی دیوار كعبه را تا روی زمین پوشانیده است و همین طور بخشی كه در مقابل حجر اسماعیل به صورت پلّه ای ساخته شده كه بلندی آن از سطح زمین ۲۰ سانتی‌متر و عرض آن ۴۰ سانتی‌متر است.

این پله جایگاه مردمی است كه برای نیایش و تضرع به درگاه الهی بر روی آن می‌ایستند و سینه و شكم خود را بر كعبه قرار می‌دهند و دستان را بر بالای سر خود و بر دیوار كعبه می‌گذارند. علت آنكه در این قسمت شاذروان قرار داده نشده این است كه در بنای ابراهیم، حجر اسماعیل جزو خانه كعبه بوده كه در ساختمان قریش به علّت كمبود مال حلال از خانه كاستند و بر حجر افزودند. همچنین در پایین درِ كعبه، شاذروان قرار داده نشده و به صورت پله‌ای صاف به طول ۳۴۵ سانتی‌متر ساخته شده كه مردم در ملتزم بر آن می‌ایستند و دعا و نیایش می‌كنند. در بالای شاذروان حلقه‌های از مس قرار دارد كه در هنگام پایین آوردن جامه كعبه (كسوة الكعبه) لب جامه به این حلقه‌ها می‌بندند تا جامه استوار باشد.

- حطیم: مساحت میان حجرالاسود و زمزم و مقام ابراهیم و قسمتی از حجر اسماعیل را "حطیم" می‌گویند. از مكان‌های محترم در مسجدالحرام است و مردم در این قسمت برای دعا جمع می‌شوند و به یكدیگر فشار می‌آورند. اینكه آیا حطیم تنها همان محدوده كنار حجرالاسود و باب كعبه را شامل می‌شود یا وسعت بیشتری دارد، اختلاف است. در روایتی از امام صادق (ع)، تنها همین موضع را حطیم می‌نامند. چنانكه شیخ صدوق نیز آورده حطیم فاصله میان در كعبه و حجرالاسود را گویند، جایی كه خداوند توبه آدم را پذیرفت.

- حجر اسماعیل: فضایی است میان كعبه و دیواری نیم‌دایره به عرض حدود ۱۰ متر كه از ركن عراقی تا ركن شامی را شامل می‌شود. دیواری است با بلندی ۳۰/۱ متر كه قوسی‌شكل است. حجر اسماعیل یادگار زمان ابراهیم و اسماعیل و مدت زمانی پس از بنای كعبه است و قدمت و پیشینه آن به زمان بنای كعبه به دست ابراهیم می‌رسد. نقل‌های تاریخی تاریخ‌نگاران حكایت از آن دارد كه اسماعیل و مادرش هاجر در همین بخش زندگی می‌كردند. از امام صادق نقل شده‌ است: "الحِجرُ بَیتُ إِسمَاعِیلَ وَ فِیهِ قَبرُ هَاجَرَ وَ قَبرُ إِسمَاعِیلَ" ؛ "حجر، خانه اسماعیل و محل دفن هاجر و اسماعیل است".

از آنجا كه حجر اسماعیل داخل در مطاف است، می‌تواند نشانه‌ای بر بزرگی آن باشد. در اصل ، حجر اسماعیل جزئی از كعبه است. هرگاه باران بر بام كعبه ببارد، از ناودان رحمت در این فضا می‌ریزد. گویا برای نخستین بار، منصور عباسی، حجر اسماعیل را با سنگ‌های سفید پوشانید. پس از آن در دوره مهدی و نیز هارون الرشید عباسی این سنگ‌ها تعویض و نو شد.

- ناودان رحمت (به عربی: میزاب الرحمة) یا "ناودان طلا" : ناودانی از طلاست كه بر بام كعبه نصب شده و به سمت حجر اسماعیل است. هرگاه باران بر بام كعبه ببارد، آب از ناودان در این فضای حجر اسماعیل می‌ریزد. به اعتقاد مسلمانان، اینجا مدفن اسماعیل و مادرش هاجر و بسیاری از پیامبران است. گویند آن را نخست حجاج بن یوسف ثقفی نهاد تا آب باران بر بام خانه جمع نشود. در روایت آمده‌ است كه دعا در زیر ناودان كعبه پذیرفته است.

- مقام ابراهیم: به محل ایستادن ابراهیم می‌گویند و سنگی است به طول و عرض ۴۰ سانتی‌ متر و بلندی تقریبی ۵۰ سانتی‌متر كه جای پای ابراهیم روی آن است و مقابل درب كعبه قرار دارد. رنگ آن میان زرد و قرمز متمایل به سفید است. طبق اعتقادات مسلمانان این مكان مربوط به زمانی است كه ابراهیم دیوارهای كعبه را بالا می‌برد؛ آنگاه كه دیوار بالا رفت، به اندازه‌ای كه دست بدان نمی‌رسید، سنگی آوردند و ابراهیم بر روی آن ایستاد و سنگ‌ها را از دست اسماعیل گرفت و دیوار كعبه را بالا برد.

بر روی این سنگ، اثر پای ابراهیم مشخص است اما اثری از انگشتان او نیست. از زمان مهدی عباسی بدین سو، این سنگ با طلا پوشانده شد و در محفظه‌ای قرار گرفت تا آسیب نبیند. حج‌گزاران پس از طواف واجب، باید در پشت مقام ابراهیم، ۲ ركعت نماز طواف به جای آورند. نماز طواف نساء نیز پشت مقام ابراهیم خوانده می‌شود. طبق آیات قرآن این مقام یكی از شعائر الهی است: "وَ اتَّخِذُوا مِن مَقامِ إِبراهِیمَ مُصَلَّی" (بقره/۱۲۵)

- پرده كعبه: بر روی كعبه پوششی سیاه رنگ وجود دارد كه به آن "پرده كعبه" یا "جامه كعبه" (به عربی: كسوة الكعبه) گویند. نخستین كسی كه خانه كعبه را پرده پوشانید تُبع حمیری پادشاه یمن بود. علی نیز همه ساله از عراق برای كعبه پرده‌ای می‌فرستاد. چون مهدی عباسی به خلافت رسید خادمان كعبه از انبوهی پرده‌ها بر روی كعبه شكایت كردند و گفتند بیم آن می‌رود كه خانه صدمه ببیند. مهدی عباسی خلیفه مسلمین دستور داد پرده‌ها را بردارند و تنها یك پرده بر آن بگذارند و سالی یك بار آن را عوض كنند این سنت تا به امروز ادامه دارد و بر آن آیه‌هایی از قرآن قلاب دوزی شده است.